miércoles, agosto 25, 2010

Chuzalunku


Ñawpa pacha, mana yachanchikchu ima watakunachari karka, mana yachanichu shinachu karka, llullachu karka, ñukanchik yuyak taytakunami chay wiñay kawsay rimaytaka charishkakuna: Shuk chuzaluku runamanta.

Ishkaypurami kashka, ura urkumanta hawa urkumantapash chuzalunkukuna. Paykunaka Imbabura urkupak churimi kashka, tukuytami chaypi charishka.

Imbabura apuk hatun urkuwan, apuk ura urkukunaka makanakushpallami kawsak kashka ninmi.

“Imatak ñukanchik ishkantin urku shukllapakmi kanka” nishkami nin. Kayshinami ishkantik urkukuna mañarinakushka ninmi.

¡Makanakushun!

Makanakushpaka: “kay yallikpika kampakllami kanka: ñuka yallishpaka ñukapakmi kanka.” Nishkakunami.

Kashna makanakuyllami kawsak kashka ninmi.

Hawa urku chuzalunkuka warmikunatami manchanayta katik kashka, warmikunata umashpa maypipash puñukllami kashka ninmi.

Shinami, llama michik warmikuna urkupi kawsashka, chayllapitakmi puñushka michikkashka.

Puñukpika, payka runa tukushpa chayman chayashka.

“Kaypi kimichiway, ñukaka karu llaktamantami kani, mana maypipash ña tarikunchu, pitak minkachiwanka, apunchikwawalla, kay ukupi puñushallami” nishkapa payka chukllaman minkarinkapak yaykushka.

Chukllaman kimirikpika warmikuna nishkami:

“Shinami kanka, wakcha runa llakinayaytami purikunki” nishpa wasiman yaykuchishka. Kay runaka wasipi puñunapak sakirishpaka tutami chay wasipi kawsakuk warmikunata llakichiy kallarishka.

Shuk warmika kallpashpami kishpirishpa rishka, warmikunapak taytakunaman willanaman.

“chashnami shuk runa ñukanchikta llakichishka, chay runa kallpashpa rikpika warmika wañurkami”, nishpami kishpirik warmika willarka.

Kashna willakpika, ayllukunami chay chukllaman rirkakuna, llama michik warmikuna tiyakushkaman. Chaypika pitapash mana tarirkakunachu. Mikunata hapina pilchipash chuklla kanchamanmi sirikushka ninmi.

Chay chuzalunku rikpika yachashkami chashka runakuna kashna runa tiyakta mana tiyaktapash.

Chuzalunku runaka urku runami kashka. Chayta yachashpaka: “pipash mana kankachu, Chuzalunkukunami kan. Chay runa kanka ashta chay runata ñuka ushushita wañuchishkamanta, ñuka, pay, wañuy, ñuka wañuy ashta, ñuka wañuchishami alli kasha”.

Kayta nishpa, yayaka kaspi chiktata apashpa urkuman rishka. Chuzalunku maypi kawsakta yachashkami. Payka shuk ushashka hatun urkupi kawsak kashka ninmi.

Chashna shuk llampi rumi tiyashka, chaypimi kunushpa kawsak kashka ninmi. Yayaka chuzalunkuta katishpa rikpi: “pay wañuy alli kashun, ñuka ushushita mana shinallachu sakinka”, nishpa.

Chayka tarishka nin, shuk llampu rumipi kunukukta. Payka puñukushkamari.

Puñukukpika, chayashpaka hawamanta ashta yayaka kaspi chiktawan kushkallami nin.

Ñawpa pacha chusku wanku, pichka wanku chuzalunku ima puriklla kashka nin, kutsakunata mashi tukunkapak paykunapak wankukunata ima aparishpa mashi tukushpa kuytsakunawan purik kashka nin. Paykuna kuytsakunawan shina maypipash pukllashpa wamrakunawan maypipash rikurishpa makanakushpaka shuk umapi tinkashpallapash wañuchishkalla kashka nin. Kutin kuytsakunaka kutin, shina ña mashi pashpaka, puñuk kashka nin umashpa. Kutin paykunatapash wañuchiklla kashka nin. Chaymi ña ashtawan ashtawan millay kashpa, shina payka ña urkupi kawsashka.

Urkumanta urku runaka, chayka sinchiyashka nin

“kunan makanakushun, kunankarinpash, kan wañuy, ñuka wañuy, ñuka wañuy makanakushun”, nishkami nin.

Shuk chuzalunkuka: “kunanka mayhantak kashpapash urkuka shukllapakmi kanka. Kan yallikpi, ñuka kanman urkuta kusha, kutin, ñuka yallikpi, ñukapakllami sakirinka”, nishpa nishka shuktak Chuzalunkuman.

Shinapash ña sinchikay tukushka kaktaka yachashka; chayka sinchikay tukurishpaka chayshukka imashina upa: “ama urapi sakirichu” nishpa, sinchiyashkapaka ari nishpa, chayka, hawa urkumanta runaka nishka.

Shuk rumita ishkantinmanta tupurishpa “makanakushun” nishka nin, “ñuka urkumanta kanpakman shitarisha; kanpakmanta ñuka urkuman kachanki, maykan alli shitak chaymi makanakuytaka yallinka” nishka.

Chayka Ura Chuzalunku nishkaka, imacha upa hapishpa watashkaman hawa urkumanta kay hatun yakukaman; yakupimi rumika tiyakun. Chay hawa Chuzalunku nishka nin.
“Imashna Ura Urkamantaka kutin ashtawan, sinchikay hapishka, urkupi churashka nin watashpaka, Hawa Urkupimi tiyakun”.

Ashtawan pushak Hawa Urkupi tiyakun, Hawa Urkupi pachanu ña kunankama tiyakun ushashka hatun wasiruku, may may wasirukushinami. Shinapash Hawa Chuzalunku markashpa churashka kashka urkumi tiyakun. Rumuruku kutin kay ura yakupika kurpashina tiyakun.

Chayka “Wantuk Rumi” nishkami; chaytaka makanakuyta yallishka. Ishkantinmantaka, chayshukka pay yalli tukushpaka chinkarishka, ñanta hapishpa, chaykunata rishka.

Chaymi kutin ura urkumanta Amu sakirishka ishkantin urkupak, chayka paypaklla kashka ninmi.

Mana yachanichu kipamanta imachari tukutka; kutin chay urku-runaka. Kay urkukunaka Imbabura nishka, Cotacachi nishka chay urkukunami kashka, chay urkukunamantami Chuzalunkuka churikuna chashka nin.

Fuente: Texto, Literatura Oral kichwa, colección runakay.; imagen juanromero